Ziyâ Paşa Çocukluk Hatıraları ve Terbiye Yazıları

Türk şiir, edebiyat, siyaset, fikir ve eğitim dünyasının parlak simalarından biri kuşkusuz Ziyâ Paşa'dır. Her yönüyle tam bir 19. asır Osmanlı edibi, aydını, devlet adamı olan Paşa'nın bıraktığı edebî ve fikrî miras bugüne kadar tam olarak değerlendirilebilmiş değildir. Özellikle dil, edebiyat, edebî sanatlara dair çalışmalarıyla ve Yeni Osmanlı siyasî hareketi içinde yer alması bakımından kendi zamanının etkili sîmâları arasında yer almıştır. Bugüne kadar çoğunlukla edebî ve siyasî yönleriyle tanınan Paşa'nın terbiyevî, ahlâkî ve içtimaî yönlerine dair yeterince bir araştırmanın yapıldığı söylenemez.
Ziyâ Paşa'nın müstakil hatıratı yoktur. Her ne kadar vefatından önce çocukluk günlerine dair yazdığı risaleyi "Defter-i âmal" başlığıyla yeniden ele alıp genişletmeye başlamış ise de bu hitama ermemiştir. Daha önce çocukluk günlerine dair yazdıkları ise hatırat niyetine değişik biçimlerde yayımlanmıştır. Bu küçük çalışmada, Paşa'nın Jean-Jacques Rousseau'nun Émile isimli eserinin tercümesine yazdığı önsöz içinde yer alan kısımlar ile yakın bir arkadaşının (Aşçı İbrahim Dede) anıları, Tercüman-ı Ahval'deki (1869) terbiyeye dair dört makalesi ve hüzünlü sürgün günlerinde "Ne olacak bu memleketin hali?" sorusuna cevap sadedinde yazıp Hürriyet sayfalarında yer alan talim, terbiye ve maarif yazıları birlikte yer almaktadır.